مقدمه
در نظام حقوقی ایران، زوج از برخی حقوق و اختیارات برخوردار است که می‌تواند محدودیت‌هایی را برای زوجه ایجاد کند. این محدودیت‌ها که عمدتاً ریشه در قوانین سنتی و فقهی دارند، شامل مواردی مانند ممنوع‌الخروجی، ممنوع‌التحصیلی، ممنوع‌الکاری و سایر حقوق مرتبط با زندگی مشترک می‌شوند. در این مقاله، به بررسی این محدودیت‌ها، مبانی قانونی آن‌ها و راه‌های مقابله با آن‌ها می‌پردازیم.
⸻
۱. ممنوع‌الخروجی زوجه توسط زوج
یکی از مهم‌ترین محدودیت‌هایی که زوج می‌تواند برای زوجه ایجاد کند، ممنوع‌الخروجی اوست.
مبنای قانونی
طبق ماده ۱۸ قانون گذرنامه، زن متأهل برای خروج از کشور نیاز به اجازه کتبی همسر دارد. در صورتی که زوج این اجازه را ندهد، زوجه نمی‌تواند از کشور خارج شود. همچنین، زوج می‌تواند حتی پس از صدور گذرنامه، با مراجعه به اداره گذرنامه درخواست ممنوع‌الخروجی همسر خود را بدهد.
استثنائات و راه‌های رفع ممنوع‌الخروجی
1. شرط ضمن عقد: زوجه می‌تواند در عقدنامه شرط کند که برای خروج از کشور نیاز به اجازه شوهر نداشته باشد.
2. حکم دادگاه: در صورتی که خروج از کشور برای زوجه ضرورت داشته باشد (مانند ادامه تحصیل، درمان بیماری و …) او می‌تواند از دادگاه خانواده تقاضای صدور حکم خروج کند.
3. طلاق و عسر و حرج: در برخی موارد، اگر مرد از ممنوع‌الخروجی سوءاستفاده کند، زوجه می‌تواند از این موضوع برای اثبات عسر و حرج و درخواست طلاق استفاده کند.
⸻
۲. ممنوع‌التحصیلی زوجه توسط زوج
یکی دیگر از محدودیت‌هایی که ممکن است زوج بر زوجه اعمال کند، ممانعت از تحصیل است.
مبنای قانونی
طبق ماده ۱۱۱۷ قانون مدنی، شوهر می‌تواند زن را از شغلی که منافی مصالح خانوادگی یا حیثیت خود یا زوجه باشد منع کند. برخی تفاسیر از این ماده شامل تحصیل در برخی رشته‌ها یا تحصیل در شهری دیگر نیز می‌شود.
راه‌های مقابله با ممنوع‌التحصیلی
1. شرط ضمن عقد: زن می‌تواند در عقدنامه شرط کند که زوج حق جلوگیری از تحصیل او را نداشته باشد.
2. شکایت به دادگاه خانواده: در صورتی که منع تحصیل توسط زوج بدون دلیل موجه باشد، زن می‌تواند از طریق دادگاه درخواست اجازه ادامه تحصیل کند.
⸻
۳. ممنوع‌الکاری زوجه توسط زوج
یکی از حقوقی که قانون به مرد داده، حق جلوگیری از اشتغال زن به کار خاصی است.
مبنای قانونی
ماده ۱۱۱۷ قانون مدنی تصریح می‌کند که:
“شوهر می‌تواند زن خود را از حرفه یا صنعتی که منافی مصالح خانوادگی یا حیثیات او یا زن باشد، منع کند.”
نکات مهم
• این ممنوعیت کلی نیست و فقط در مورد مشاغلی اعمال می‌شود که برخلاف مصلحت خانواده یا حیثیت خانوادگی باشد.
• اگر شغل زن مورد توافق زوجین قبل از ازدواج بوده باشد، مرد نمی‌تواند او را از کار منع کند.
• اگر منع کار زن باعث عسر و حرج (مشقت غیرقابل تحمل) شود، زن می‌تواند از دادگاه تقاضای اجازه اشتغال کند.
راه‌های مقابله با ممنوع‌الکاری
1. شرط ضمن عقد: زن می‌تواند در عقدنامه شرط کند که زوج حق ممانعت از اشتغال او را نداشته باشد.
2. شکایت به دادگاه: در صورتی که منع کار غیرمنطقی باشد، زوجه می‌تواند از دادگاه درخواست بررسی کند.
3. اثبات سوءاستفاده مرد: اگر مشخص شود که منع اشتغال صرفاً به قصد آزار زن است، می‌تواند به‌عنوان عسر و حرج مطرح شود و زن درخواست طلاق دهد.
⸻
۴. سایر محدودیت‌هایی که زوج می‌تواند بر زوجه اعمال کند
الف) تعیین محل سکونت
طبق ماده ۱۰۰۵ قانون مدنی، ریاست خانواده با شوهر است و تعیین محل سکونت نیز بر عهده اوست. اما اگر محل سکونت موجب ضرر بدنی یا شرافتی زن شود، او می‌تواند از دادگاه درخواست تعیین محل سکونت جداگانه کند.
ب) خروج از منزل
• طبق برخی تفاسیر فقهی، زن بدون اجازه همسر نمی‌تواند خانه را ترک کند، مگر در موارد ضروری مانند مراجعه به پزشک.
• اما قانون صریحی برای مجازات زن در این خصوص وجود ندارد و در صورت اختلاف، دادگاه تصمیم‌گیری می‌کند.
ج) حضانت فرزندان
• در صورت طلاق، حضانت فرزند تا ۷ سالگی با مادر است و پس از آن به پدر منتقل می‌شود، مگر اینکه دادگاه مصلحت کودک را در چیز دیگری بداند.
• زوج می‌تواند از طریق شکایت به دادگاه، حق حضانت را از زوجه سلب کند، مثلاً اگر زن شغل یا سبکی از زندگی داشته باشد که برای فرزند مناسب نباشد.
د) ولایت بر فرزندان
• حتی در صورتی که حضانت با مادر باشد، ولایت (اختیار تصمیم‌گیری در امور مهم مانند تحصیل، درمان و مسافرت) همچنان با پدر است.
⸻
۵. آیا این محدودیت‌ها قابل تغییر هستند؟
بله، برخی از این محدودیت‌ها از طریق شرط ضمن عقد قابل حذف هستند. مهم‌ترین شروطی که زن می‌تواند در هنگام عقد نکاح بگذارد عبارت‌اند از:
• شرط حق خروج از کشور بدون اجازه شوهر
• شرط حق اشتغال بدون نیاز به اجازه شوهر
• شرط حق انتخاب محل سکونت
• شرط ادامه تحصیل
همچنین، اگر زن بتواند ثابت کند که این محدودیت‌ها باعث عسر و حرج او شده‌اند، می‌تواند از دادگاه درخواست رفع محدودیت یا حتی طلاق کند.
⸻
نتیجه‌گیری
حقوقی که زوج بر زوجه دارد، در برخی موارد می‌تواند منجر به ایجاد محدودیت‌هایی شود که زندگی زن را تحت تأثیر قرار دهد. بااین‌حال، راهکارهای قانونی متعددی برای مقابله با این محدودیت‌ها وجود دارد، از جمله شرط ضمن عقد، شکایت به دادگاه و اثبات عسر و حرج. آگاهی از حقوق قانونی می‌تواند به زنان کمک کند تا از اعمال محدودیت‌های ناعادلانه جلوگیری کنند و زندگی خود را با استقلال بیشتری مدیریت نمایند.
