حقوق مخاصمات مسلحانه و چالش‌های اجرای آن در نظام بین‌المللی

 امیرحسن شفیعی – وکیل پایه یک دادگستری- فارغ‌التحصیل حقوق بین‌الملل دانشگاه تهران

مقدمه

حقوق مخاصمات مسلحانه، که به‌عنوان حقوق بشردوستانه بین‌المللی نیز شناخته می‌شود، مجموعه‌ای از قواعد حقوقی است که به تنظیم رفتار دولت‌ها و گروه‌های مسلح غیردولتی در جنگ‌ها می‌پردازد. هدف اصلی این نظام حقوقی، کاهش آثار مخاصمات بر غیرنظامیان، محدود کردن ابزارها و شیوه‌های جنگ و حمایت از افراد غیرمسلح و آسیب‌پذیر است. بااین‌حال، اجرای این قواعد همواره با چالش‌های جدی روبه‌رو بوده است، به‌ویژه در مخاصمات معاصر که ویژگی‌هایی مانند جنگ‌های نامتقارن، درگیری‌های داخلی و مداخلات خارجی بر پیچیدگی آن افزوده است.

۱. منابع حقوق مخاصمات مسلحانه

حقوق مخاصمات مسلحانه از دو دسته قواعد تشکیل شده است:

• حقوق لاهه که بر روش‌ها و ابزارهای جنگ تمرکز دارد و ریشه آن به کنوانسیون‌های ۱۸۹۹ و ۱۹۰۷ لاهه بازمی‌گردد.

• حقوق ژنو که حمایت از غیرنظامیان، اسرا و مجروحان جنگی را در اولویت قرار می‌دهد و عمدتاً در چهار کنوانسیون ژنو ۱۹۴۹ و پروتکل‌های الحاقی آن تنظیم شده است.

علاوه بر این، اصول عرفی بین‌المللی و رویه قضایی نیز نقش مهمی در توسعه و تفسیر این قواعد دارند.

۲. اصول بنیادین حقوق مخاصمات مسلحانه

حقوق مخاصمات مسلحانه بر چند اصل اساسی استوار است:

• اصل تفکیک: تمایز میان نظامیان و غیرنظامیان و ممنوعیت حمله به غیرنظامیان.

• اصل تناسب: جلوگیری از استفاده بیش از حد از زور که موجب تلفات غیرضروری می‌شود.

• اصل ضرورت نظامی: اقداماتی که برای نیل به اهداف نظامی ضروری هستند، اما باید با سایر اصول حقوقی هماهنگ باشند.

• اصل منع شکنجه و رفتار غیرانسانی: هرگونه رفتار ظالمانه، غیرانسانی یا تحقیرآمیز با اسرا و غیرنظامیان ممنوع است.

۳. چالش‌های اجرای حقوق مخاصمات مسلحانه

الف) جنگ‌های نامتقارن و بازیگران غیردولتی

درگیری‌های معاصر اغلب بین دولت‌ها و گروه‌های مسلح غیردولتی رخ می‌دهد. این گروه‌ها معمولاً قواعد سنتی جنگ را رعایت نمی‌کنند و دولت‌ها نیز در برابر آنها، به‌ویژه در جنگ‌های شهری، موازین حقوقی را نادیده می‌گیرند.

ب) استفاده از فناوری‌های نوین نظامی

ظهور پهپادها، هوش مصنوعی و سلاح‌های خودکار، پرسش‌های جدیدی درباره نحوه انطباق این فناوری‌ها با اصول حقوق بین‌الملل مطرح کرده است. یکی از دغدغه‌های اصلی این است که درگیری‌های مدرن تا چه حد قادر به رعایت اصول تفکیک و تناسب خواهند بود.

ج) ضعف ضمانت اجراها

علی‌رغم وجود دادگاه‌های بین‌المللی مانند دادگاه کیفری بین‌المللی (ICC)، ضمانت اجرای حقوق مخاصمات مسلحانه همچنان ناکافی است. بسیاری از کشورها صلاحیت این دادگاه را به رسمیت نمی‌شناسند و اجرای احکام آن با موانع سیاسی و حقوقی روبه‌رو است.

د) مداخلات بشردوستانه و مشروعیت استفاده از زور

مداخلات نظامی با ادعای حفاظت از حقوق بشر، مانند مداخلات ناتو در لیبی و کوزوو، پرسش‌هایی درباره مشروعیت استفاده از زور و رعایت اصول حقوق مخاصمات مسلحانه مطرح کرده است. این مداخلات اغلب با چالش‌هایی مانند تلفات غیرنظامیان و تغییرات نامطلوب در ساختار سیاسی کشورها همراه بوده‌اند.

۴. نقش حقوق بین‌الملل در ارتقای احترام به قواعد جنگی

باوجود چالش‌های فوق، نظام بین‌المللی همچنان در تلاش برای تقویت رعایت حقوق مخاصمات مسلحانه است. برخی راهکارهای پیشنهادی شامل موارد زیر است:

• تقویت نظارت بین‌المللی بر نقض‌های حقوق بشردوستانه، ازجمله از طریق مأموریت‌های حقیقت‌یاب سازمان ملل.

• اعمال تحریم‌های هدفمند علیه افرادی که مرتکب جنایات جنگی شده‌اند.

• توسعه قواعد حقوقی درباره فناوری‌های نوین نظامی برای تضمین رعایت اصول حقوق بین‌الملل.

نتیجه‌گیری

حقوق مخاصمات مسلحانه یکی از مهم‌ترین شاخه‌های حقوق بین‌الملل است که هدف آن کاهش آثار جنگ بر غیرنظامیان و محدود کردن روش‌های جنگی است. بااین‌حال، چالش‌هایی مانند جنگ‌های نامتقارن، پیشرفت‌های فناوری نظامی و ضعف ضمانت اجراها، کارایی این نظام حقوقی را با مشکلاتی روبه‌رو کرده است. برای ارتقای رعایت این قواعد، جامعه بین‌المللی باید بر اجرای مؤثر قوانین، توسعه رویه‌های قضایی و افزایش همکاری‌های بین‌المللی تأکید کند. تنها از این طریق می‌توان به صلح و امنیت پایدار در نظام بین‌المللی امیدوار بود.